Εμείς, οι μαθητές της β΄ τάξης του γυμνασίου Πλατανιά γνωρίσαμε το μεγάλο μας συγγραφέα Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη με αφορμή το διήγημα «Η Αποσώστρα», το οποίο υπάρχει στο σχολικό μας βιβλίο. Το κείμενο αυτό μας εντυπωσίασε για διάφορους λόγους, τους οποίους θα αναλύσουμε παρακάτω. Αποφασίσαμε, λοιπόν, να μελετήσουμε τον Παπαδιαμάντη και πέρα από τα στενά πλαίσια του σχολικού μαθήματος. Γι’ αυτό οργανωθήκαμε σε ομάδες για να συλλέξουμε πληροφορίες από βιβλία και από το διαδίκτυο. Διαβάσαμε, επίσης, αρκετά διηγήματα του συγγραφέα για να αποκτήσουμε μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα για το έργο του. Σ’ αυτή την εργασία προσπαθήσαμε να αναδείξουμε τη σχέση του Παπαδιαμάντη με το θέατρο, τη μουσική και τη ζωγραφική. Με ενδιαφέρον ασχοληθήκαμε και με τη σχολική ζωή του συγγραφέα. Πραγματοποιήσαμε τη θεατρική διασκευή της «Αποσώστρας» και αποφασίσαμε η θεατρική παράσταση να δοθεί στη σκηνή του Η/Υ. Ο καρπός αυτής της συλλογικής προσπάθειας για μια νέα προσέγγιση του Παπαδιαμάντη βρίσκεται σ’ αυτό το CD/ROM.

Το διήγημα «Η Αποσώστρα» πρωτοδημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Νουμάς» το 1906. Η μεγάλη χρονική απόσταση που μας χωρίζει από το χρόνο συγγραφής του, δημιούργησε κάποιες απορίες στην πρώτη ανάγνωση του κειμένου. Δυσκολευτήκαμε στην αρχή να κατανοήσουμε τις ιδιομορφίες της ελληνικής κοινωνίας πριν εκατό χρόνια. Εικόνες και καταστάσεις, όπως οι παρακάτω, μας φαίνονταν άγνωστες. Οι γυναίκες δηλαδή, που περνούν την ώρα τους σχολιάζοντας τους περαστικούς, καθισμένες στην άκρη του δρόμου, κρατώντας τη ρόκα και το αδράχτι, για να φτιάξουν νήμα τείνουν να εκλείψουν από τα σύγχρονα αστικά κέντρα. Ο δικολάβος που παλιότερα ενδημούσε στις μικρές κοινωνίες, δεν υπάρχει πια. Η φτώχεια που έφερε το πρώτο κύμα της μετανάστευσης στην ξενιτειά στις αρχές του περασμένου αιώνα, ήταν για μας ένα μακρινό ιστορικό γεγονός. Έπρεπε, λοιπόν, καταρχάς να διευκρινιστεί ότι ο Παπαδιαμάντης δε γράφει φανταστικές ιστορίες, αλλά τα βιώματα και τις αναμνήσεις του και οτι μας μεταφέρει στην ελληνική πραγματικότητα στις αρχές του περασμένου αιώνα περιγράφοντας τα πάθη των απλών ανθρώπων, τα ήθη και τα έθιμά τους.

Διαβάζοντας το διήγημα ιδιαίτερα μας συγκίνησε η πολύπαθη ζωή της Μορισώς. Παρακολουθήσαμε τις αποτυχημένες προσπάθειές της να ξεφύγει από τη μοίρα και να βρει μια συντροφιά στα δύσκολα γηρατειά της. Κατανοήσαμε το χαρακτήρα της και εντοπίσαμε τους παράγοντες που διαμόρφωσαν την προσωπικότητά της. Η Μορισώ είναι μια δυναμική και οξύθυμη γυναίκα, που δεν υποτάσσεται αμαχητί στη μοίρα, δεν υπομένει αγόγγυστα τα βάσανά της. Δε μοιάζει με κάποιες άλλες γυναίκες της Σκιάθου, όπως τη θεία Αχτίτσα, τη Χαρμολίνα, την Κουμπίνα. Αυτές είναι ευσεβείς, αποδέχονται τον πόνο ως το μεγάλο δάσκαλο του ανθρώπου και θυσιάζουν την ύπαρξή τους για τους άλλους. Ποτέ δε σκέφτηκαν να ξεφύγουν από τη μοναξιά, τα γηρατειά, τον πόνο. Αντίθετα, η σχέση της Μορισώς με την Εκκλησία είναι τυπική. Αυτή δε μπορεί να βρει καταφύγιο στην πίστη. Και αφού κανένα έργο της δεν της βγήκε σε καλό, προς το τέλος της ζωής της σκότωνε την ώρα της σχολιάζοντας τους άλλους, για να βρει στις πράξεις τους το παράλογο και έτσι να νιώσει λίγη χαρά με τα λάθη τους. Δεν κατακρίναμε την «Αποσώστρα» για τη συμπεριφορά της, αλλά προσπαθήσαμε να την κατανοήσουμε.. Το ίδιο κάνει και ο Παπαδιαμάντης. Παρακολουθεί με συμπάθεια την ηρωίδα του, γιατί γνωρίζει πως κάθε άνθρωπος είναι εικόνα του Θεού, αν και φέρει ελαττώματα και αμαρτίες. Δεν εξιδανικεύει και δεν κατηχεί. Κατανοεί απλώς τον ανθρώπινο πόνο.

Για την προσωπογραφία της Μορισώς ο συγγραφέας χρησιμοποίησε τα καταλληλότερα χρώματα. Εντοπίσαμε τα εκφραστικά μέσα και την αφηγηματική τεχνική του. Αυτά προσδίδουν στο κείμενο λογοτεχνική αξία. Ως προς τη χρονική σειρά η διήγηση ξεκινά πρωτότυπα από τη μέση (in medias res) και όχι γραμμικά (ab ovo). Ο αφηγητής είναι ομοδιηγητικός. Συμμετέχει, δηλαδή, στην ιστορία ως παρατηρητής–αυτόπτης μάρτυρας και περιορίζεται στο να μας μεταφέρει εκείνο που σκέφτονται ή γνωρίζουν τα πρόσωπα του διηγήματος. Ο συγγραφέας χρησιμοποίησε ως προς την οπτική γωνία την εσωτερική εστίαση και τον ελεύθερο πλάγιο λόγο. Συνδυάζει, έτσι, τη φωνή του αφηγητή με τη φωνή των προσώπων. Τότε υπάρχουν εισαγωγικά μέσα στον πλάγιο λόγο. Μ’ αυτήν την τεχνική γράφεται το ψυχογραφικό μυθιστόρημα. Επίσης, εύστοχες μεταφορές αποδίδουν λογοτεχνικά το χαρακτήρα των προσώπων. Τα λακωνικά αποφθέγματα της «Αποσώστρας» σχολιάζουν καίρια και δηκτικά.

Ανάμεικτα ήταν τα συναισθήματά μας διαβάζοντας το κείμενο. Απ’ τη μια λυπόμαστε για τη δυστυχία της Μορισώς κι απ’ την άλλη γελούσαμε με τα σχόλια και τα καμώματά της. Το διήγημα αυτό μας φανέρωσε και τη σατιρική διάθεση του συγγραφέα. Μάθαμε ότι ο Παπαδιαμάντης, όπως η Αποσώστρα, σχολίαζε και σατίριζε τους περαστικούς, ακόμη και τους φίλους του. Βρήκαμε τα σατιρικά τροπάρια του συγγραφέα για γνωστούς του. Ένα απ’ αυτά έχει ως εξής «Τι σε Δημητράκη καλέσωμεν; μουσικόν της καραβάνας, ψάλτην του γλυκού νερού, που κοιτάζεις το βιβλίο και τα λές στα κουτουρού· ιμάμην των Χοτζάδων προεξάρχοντα, χαμάμην των Μποχώρηδων εξάρχοντα? αμανετζήν ηχηρότατον και μπατακτσήν οχληρότατον. Μας λίγωσες απ’ τη γλύκα τας ψυχάς ημών».1 Διαπιστώσαμε, τελικά, ότι και σ’ αυτό το διήγημα ο σκιαθίτης συγγραφέας είχε κατορθώσει να δέσει αριστοτεχνικά το τραγικό και το κωμικό στοιχείο.

1. Άπαντα Παπαδιαμάντη 5,63.